Şemseddin
Sami'nin Kamusü'l-Alam adlı ansiklopedik eserinden DERSİM maddesinin
çeviriyazısını naklettim. Bu yazıyı yorumsuz sunuyorum. Yorum sayılmaz
da merakımı belirteyim, acaba Tunceli'nin ismi Dersim'e çevrilecekse
burası neresi olacaktır.
Anadolu ile Kürdistan arasında bir küçük hıtta olup, Mamuretülaziz
Vilayeti’ne mülhak bir sancak teşkil ediyor. 38° 40´ ile 39° 37´ arz-ı şimâlî
ve 36° 7´ ile 37° 58´ tûl-ı şarkî aralarında mümted olup, cenûben ve garben
Harput Sancağı’yla, şimâlen Erzurum Vilayeti’yle, şarkan dahi yine Erzurum ve
Diyarbekir vilayetleriyle muhât olup, (Muzur) [Şemseddin Sami, Munzur yerine
Muzur olarak kullanıyor] Dağı’nın cenûbî eteklerinden ibâretdir. Fırat-ı Garbî
ve nâm-ı diğerle Karasu Muzur Dağı’nın şimâlî eteklerinden dolaşarak, sancağın
hudûd-ı garbiyesini ayırdığı gibi Fırat-ı şarkî ve nâm-ı diğerle Murad Nehri
dahi hudûd-ı cenûbiyesini teşkil ederek, bu iki nehir Dersim’in garb-ı cenûbî
köşesinde birleşirler. Murad Nehri nâbiʽlerinden (Beri Suyu) ve Dersim Çayı dahi sancağın
içinden geçerek Murad Nehri’ne dökülürler. Bu vechile Dersim heman her tarafdan
nehir mecralarıyla ve dağ sırtlarıyla ayrılmış olup, dağlık ve sarp bir yer
olmağla, öteden beri bazı aşayir-i ekradın cevelangahı hükmünde kalmışdır. Bu
sebebe mebnidir ki mukaddema Erzurum Vilayeti’ne mülhak ehemmiyetsiz bir yer
iken, badehu ayrıca bir vilayet ittihaz olunmuş ve
ancak memul olan netice istihsal olunamadığından ahîren sancak suretine
çevrilip, Mamuretülaziz Vilayeti’ne ilhak olunmuşdur. Merkezi (Hozat) karyesi
olarak, merkez ile Ovacık, Çemişkezek, Çarsancak, Mazgird, Kuzucan, Kızılkilise
ve Pah isimleriyle 8 kazaya münkasem ve cemʽan
533 karyeyi câmiʽdir. Misâha-i sathiyyesi 13460
murabbaʽ
kilometreden yani 14116300 dönümden ibaret olup, bundan 8187000 dönümü
nâ-kâbil-i zirâʽat dağlık ve taşlık, 5219000 dönümü
mezrûʽ,
560000 dönümü merʽâ, 150000 dönümü dahi ormandır.
Ahalisi 63430 kişiden ibaret olup, 43260’ı Türk, 12000’i Kürd ki cemʽan
55260’ı İslam ve 8170’i Ermeni olarak, Ermenilerin 610’u protestandır. Dağlarda
sakin olan Kürdler kışın yer altında bir takım kulübelerde ve yazın açıkda
yaşarlar. Yukarıdaki taksimden dahi anlaşıldığı üzere, arazisinin ekseri gayr-ı
kâbil-i ziraat olup, ahalinin çoğu dahi çobanlıkla geçinirler. Çarşılı ve
pazarlı kasabası olmayıp, ahalinin muhtaç oldukları cüzi mensucat ve saireyi
bazı seyyar satıcılar gezdirirler. Maahaza Kürd karıları oldukça makbul kilim
ve halı imal ederler. Mahsulat-ı arziyyesi buğday, arpa, nohud, fasulye, tütün
ve saireden ibaret olup, ihtiyacat-ı mahalliyeye kifayet ediyor. Hayli bal,
balmumu, kereste ve odun ile ağnam mahsulatından deri, yün, keçi kılı ve saire
dahi çıkar. Ancak yolların fıkdanı ve kışın şiddet ve imtidadı fazla-i
mahsûlatın ihracına ve bir gûne ticaret icrasına dahi mani olur. Derûn-ı livâda
6 medrese ile 9 İslam ve 8 Ermeni sıbyan mektebi mevcuttur.