BURSA’NIN İLK TİYATROSUNA AİT MUKAVELE VE TÜRK TİYATRO TARİHİNİN BİLİNEN EN ESKİ BİLETLERİ

25 Ağustos 2012 Cumartesi

BURSA’NIN İLK TİYATROSUNA AİT MUKAVELE VE TÜRK TİYATRO TARİHİNİN BİLİNEN EN ESKİ BİLETLERİ

Sinan ÇULUK

Bursa tarihinde derin izler bırakan Ahmed Vefik Paşa, kurucusu olduğu tiyatro ile Bursa kültür tarihinin olduğu kadar, Türk kültür tarihinin de en önemli şahsiyetlerindendir. 2 Şubat 1879’da (10 Safer 1296) tayin edildiği Bursa Valiliği’nden 16 Ekim 1882’de (3 Zilhicce 1299) azledildi. Bu süre zarfındaki faaliyetleri müstakil bir kitap oluşturabilecek kadar çeşitli ve renkli olan Paşa’nın, Bursa’daki tiyatro faaliyetlerine dair hiç bilinmeyen, en eski belgelerine ulaşmış bulunuyoruz. Ahmed Vefik Paşa’nın Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde mahfuz soruşturma dosyasında bulunan bu belgeler, bazı malumatımızı değiştirecek ve yeni bakış açıları geliştirmemize yarayacak niteliktedir.

Bunların başında Tomas Fasulyeciyan Efendi’ye kurdurduğu tiyatronun mukavelesi gelmektedir. Bugüne kadar bu tiyatronun ücretsiz olarak Fasulyeciyan’a tahsis edildiği ve senede iki defa Memleket Hastahanesi[1] yararına temsil vereceği söylenmekteydi. 1 Aralık 1879 tarihinde iki nüsha halinde hazırlanıp, asıl nüshanın biri Bursa Belediyesi’nde ve diğeri Tomas Fasulyeciyan’da olması gereken mukavelenin, bugün elimizde bulunan suretine göre gerçek durum çok farklıdır. Senede iki temsil hâsılatının tahsis edildiği bir yer olmakla beraber burası Guraba Hastanesi değil, Islahhane’dir. İki senelik mukavele müddetince dört temsilin hâsılatı Islahhane’ye tahsis edilmiştir. Guraba Hastanesi’ne tahsis edilecek gelir için ise devrine göre çok yüksek bedelle mukavele düzenlenmiştir. Daha sonra iki defa tadil edilen mukavelede bir miktar indirime gidilmiştir. Bu indirim dâhil olarak belirtilen kira ücretinden toplam 25099 kuruş (1 Mecidi Altını 100 kuruş hesabıyla yaklaşık 251 altın), 17 Nisan 1882 (5 Nisan 1298) tarihine kadar çeşitli zamanlarda tahsil edilerek Guraba Hastanesi’ne teslim edilmiştir. Ahmed Vefik Paşa’nın valiliği zamanında en çok suçlandığı hususlardan olan tiyatro biletlerinin zorla memur ve ahaliye satıldığı iddiasının, zamanında tahsil edilemeyip mukaveleye göre teminat olarak alınan biletlerin satışından kaynaklandığı tahmin edilebilir. Bu mukavelede zikredilen bir boks ringinin de Fasulyeciyan’a tahsis edildiğini öğreniyoruz. Ne var ki, buradaki maçlara dair bir malumat verilmemektedir. Ayrıca tiyatro binası ve içindeki eşyaların sigortalanması da devrine göre yenilikçi hususlardandır.

Türk Tiyatro Tarihi’nin bilinen ilk biletleri de Ahmed Vefik Paşa’nın soruşturma dosyasına delil olarak konulmuştur. Bu sayede şimdiye dek henüz ele geçirilemeyen bu biletler incelememize konu olmuşlardır. Biletler koçan olarak üretilmiştir. Temâşâhâne-i Hüdâvendigâr ve Temâşâhâne-i Osmânî isimlerini içeren, farklı renklerde ve değerde basılan bu biletlerin kronolojik sırasını tespite yarayacak bir tarih bulunmadığından Bursa tiyatrosunun ilk isminin hangisi olduğu şimdilik anlaşılamamıştır. Temâşâhâne-i Hüdâvendigâr Tiyatrosu’na ait olanların daha basit hazırlanış tarzına bakılırsa ilk biletlerin bunlar olduğu söylenebilir. Osmanlı Türkçesi ve Ermeni alfabesi ile hazırlanan biletlerde, seyirciye verilen kısım ile tiyatroda kalacak kısım ibareleri arasında sadece paredi bileti-paredi markası farklılığı mevcuttur. Herhalde Türkler’in bilet olarak kullandıkları bu kelimeyi Ermeniler marka kelimesiyle karşılamaktaydılar. Temâşâhâne-i Osmânî Tiyatrosu’na ait olanların seyirciye verilen kısmı Osmanlı Türkçesi’yle, koçanda kalacak kısmı Ermeni alfabesiyle hazırlanmıştır. Bu biletler yer numaralı veya numarasız olarak düzenlenmiş, yer numarası ve tiyatro ücretinin sonradan yazılabilmesi için de noktalı boşluklar bırakılmıştır. Koçandan koparılacağı kısma dikine olarak Hüdavendigar yazısı yerleştirilmiştir. Rakamsız olan yer numarasız sarı renkli biletin 6 kuruş ücreti vardır. Rakamlı olan yer numaralı sarı bilet 12, yeşil bilet 10 kuruş ücretlidir.

Bu belgeler ile birlikte Ahmed Vefik Paşa’nın Bursa’daki tiyatro faaliyetlerine ait somut bilgilerin bir kısmı daha Bursa kültür tarihi dağarcığımıza dâhil edilmiştir.

BURSA BELEDİYESİ İLE TOMAS FASULYECİYAN ARASINDAKİ MUKAVELENAMENİN SADELEŞTİRİLMİŞ HALİ

Mukavelenin Yazılma Sebebi Budur ki;

Bursa’nın Alaca Mescit Mahallesi’nde inşa edilip, Valilik tarafından Bursa Guraba Hastanesi’ne bırakılan Temâşâhâne, 2 Aralık 1879 tarihinden itibaren iki sene müddetle senede 140 adet Mecidi Altını kira ile Fasulyeciyan Tomas Efendi’ye aşağıdaki şartlar dâhilinde kiralanmıştır:

Birinci Madde: Kira bedeli aylık 17,5 Mecidi Altını olarak her ayın 15’inden önce kiracı tarafından peşin olarak ödenecek ve sekiz taksitte tamamlanacaktır.

İkinci Madde: Aylık kiranın peşin ödenmesine teminat olmak üzere tiyatronun bir akşamda satacağı biletler her ayın başında kiracı tarafından belediyeye verilecek ve ayın 15’inden önce kira ödenmezse belediye tarafından satılarak kiraya mahsup edilecektir.

Üçüncü Madde: Tiyatroya ilave olarak inşaatı tasarlanan dükkân ve diğer binaların iki tarafın rızasıyla hazırlanacak mukavelesi bu senede eklenecek ve kira miktarı o zaman belirlenerek mukaveleye yazılacaktır.

Dördüncü Madde: Demirbaş olarak kiracıya verilecek eşya kiralama süresinin sonunda sağlam olarak belediyeye devredilecektir.

Beşinci Madde: Boksa ayrılan yer şimdilik ücretsiz verilecek ve tiyatrohanenin kıymet ve gelir vergisi ile sonradan tayin edilecek herhangi bir vergi, hastane gelirinden ödenecektir.

Altıncı Madde: Tiyatro binası belediye tarafından sigortaya bağlanacağından sigorta primleri hastane tarafından ödenecek ve içinde bulunan eşyalar kiracı tarafından sigorta ettirilip primleri kendi tarafından ödenecektir.

Yedinci Madde: Islahhane masraflarına yardım olmak üzere kiracının iki senelik süresinin beherinde belediye tarafından belirlenecek ikişerden dört gecenin geliri ıslahhaneye ait olacaktır. Bu gecelerde sarf olunacak gaz, mum ücreti ve diğer masraflar için her geceye iki altın verilecektir.

İşbu mukavelename iki nüsha olarak tanzim edilip birisi belediye tarafından mühürlenip kiracıya, diğeri kiracı tarafından imzalanıp belediyeye verildi.

Belediye Reisi

1 Aralık 1879

Temaşahanenin bitişiğinde bulunan boş kısma inşa edilecek binaların da kiracıya senede 32 Mecidi Altını ile kiralanarak, binaların tesliminden itibaren ayda 4 altın ile sekiz ayda ödenmesi ve beşinci maddede yazılı boks mahalli için de ayrıca kira talep edilmeyeceği son mukavele gereği olarak şerh verilerek imza ve mühürlendi. 20 Aralık 1879

İşbu mukavelede beyan edilen 140 altın kira bedeli İdare Meclisi ilamı gereği, kiralama süresinin yarısından itibaren kiralama süresinin sonuna kadar olan müddet için seneliği 8000 kuruşa indirilerek şerh verildi ve mühürlendi. 9 Temmuz 1881

Bursa Belediyesi ile Tomas Fasulyeciyan arasındaki mukavelenin sureti.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde muhafaza edilmektedir.
-----------------------------------------------

BURSA BELEDİYESİ İLE TOMAS FASULYECİYAN ARASINDAKİ MUKAVELENAMENİN ÇEVRİYAZISI

Bihi

Bâdî-i Terkîm-i Mukâvelenâme Oldur ki

Bursa’da vâkî‘ Alaca Mescid Mahallesi’nde bu kere müceddeden inşâ olunup taraf-ı eşref-i Cenâb-ı Vilâyet-penâhî’den Gurabâ Hastahânesi nâmına terk buyurulmuş olan Temâşâhâne işbu doksan beş senesi Teşrîn-i Sânî’sinin yirminci gününden [2 Aralık 1879] i‘tibâren iki sene müddetle ve senevî yüz kırk adet Mecîdî Altunu icâre ile Fasulyeciyan Tomas Efendi uhdesine zîrde muharrer şerâ’it ve mukâvelât mûcebince îcâr olunmuşdur.

Birinci Madde: İcâre-i mezkûre şehrî on yedi buçuk Mecîdî Altunu olarak her ayın on beşinden mukaddem müstecir tarafından ber-vech-i peşîn i‘tâ ile sekiz taksitde kâmilen arkası alınacakdır.

İkinci Madde: İcâre-i şehriyenin şu sûretle peşin olarak i‘tâsına te‘mînât olmak üzre teatronun bir ahşamda sarf olunacak mikdâr biletleri her ayın ibtidâsında müstecir tarafından cânib-i belediyeye i‘tâ olunacak ve işbu mukâvele mûcebince kezâ ayın on beşinden evvel peşîn olarak verilmez ise zikrolan biletler kâmilen bir gece belediye tarafından fürûht ile bedel-i îcâr bu vechile ahz u istifa kılınacakdır.

Üçüncü Madde: Mahall-i mezkûrda ilâveten inşâsı mutasavver olan dükkân ve ebniye-i sâ’irenin tarafeynin bi’r-rıza kabul edeceği şerâ’it ile başkaca mukâvelenâmesi bu senede zeyl olarak tanzîm ve te‘atî olunacak ve mikdâr-ı icâresi ol vakit kat‘ u ta‘yîn olunarak mukâvelenâmeye derc olunacakdır.

Dördüncü Madde: Te‘atî olunacak müfredât defteri mûcebince demirbaş olarak müstecire teslîm ve i‘tâ kılınacak eşya müddet-i îcârın intihasında yine aynen sağlam olarak belediyeye devr u teslîm olunacakdır.

Beşinci Madde: Boksa ta‘yîn olunacak mahal şimdilik meccanen verilecek ve teatrohanenin kıymet ve îrâd vergisi ve bundan başka tiyatrohâne içün ileride bir vergi daha terettüp ederse o da hastane vâridâtından tesviye ve i‘tâ olunacakdır.

Altıncı Madde: Teatronun binâsı belediye marifetiyle sigortaya rabt ile resm-i sigortası hastahâne tarafından tesviye olunacağından derûnunda bulunan eşyâ dahi müstecir cânibinden sigorta etdirilip resmi kendi tarafından i‘tâ olunacakdır.

Yedinci Madde: Islahhane masarifine medâr olmak üzere müstecirin müddet-i istîcârı olan iki senede beher sene daire-i belediyece tensîb olunacak ikişerden dört gecenin hâsılatı mezkûr ıslahhaneye aid olacağı misillü mezkûr dört gecede hark ve sarf olunacak gaz ve mum ve sâire bahasıyla masarif-i müteferrika-i sairesi mukabilinde her bir gece için kendisine iki altun verilecekdir.

İşbu mukâvelenâme iki nüsha olarak bi’t-tanzîm birisi belediye tarafından mühürlenip müstecir-i mumaileyhe ve diğeri müstecir canibinden imza olunup belediyeye ita kılındı.

Reis-i Beledî

19 Teşrin-i Sani 1295
[1 Aralık 1879]

Kuruş
Aynen Harcı
280
Farkı
56
Kaydiyesi
5
341
Yalnız üç yüz kırk bir kuruş harç alınmıştır
Memur-ı Konturat

[DERKENARLAR]

Zikr olunan temâşâhânenin ittisâlinde bulunan hâlî mahalle inşâ olunacak ebniye-i sairenin inşâsından sonra mahal-i mezkûrun dahi müstecir-i mumaileyhe senevî otuz iki adet Mecîdî Altunu icâresi ile mahal-i mezkûrun tarih-i tesliminden itibâren icâre-i mezkûrenin mâh be mâh dörder altun itâsıyla sekiz taksit duhûlünde arkası alınmak ve beşinci maddede muharrer boks mahalli dahi inşâ olunacak ebniye-i sâireye merbût olup bunun içün başkaca icâr talep olunmamak mukâvele-i ahîre iktızasından bulunmuş olduğunu mübeyyin işbu mahalle şerh verilerek başkaca imzâ ve temhîr kılındı. 8 Kânûn-ı Evvel sene 95 [20 Aralık 1879]

Yalnız 64 kuruş aynen harcı alınmıştır.
Memur –ı Konturato

İşbu mukavelenâmede beyan olunan yüz kırk altun icâre meclis-i idârenin 22 Haziran 97 tarihli ve yüz elli altı adetli ilamı mucebince müddet-i icarın nısfından itibaren müddet-i mezkûrun gayetine kadar olan müddet içün seneliği sekiz bin kuruşa tenzil kılınmağla işbu mahalle şerh verilerek temhir olundu 27 Haziran sene 97 [9 Temmuz 1881].

-------------------------------------------------------------------------------

TÜRK TİYATRO TARİHİNİN TESPİT EDİLEBİLEN EN ESKİ BİLETLERİ

Temaşahane-i Hüdavendigar

Paredi Bileti

Temaşahane-i Hüdavendigar

Paredi Bileti

Temaşahane-i Hüdavendigar

Paredi Bileti